زمین شناسی

معرفی سازندهای ایران - سازند آسماری

سازند آسمارى (Asmari Formation)

جوان‎ترین سنگ مخزن پهنه زاگرس است و به همین دلیل، مطالعات گسترده‎اى بر روى خواص سنگ‎چینه‎اى این سازند انجام شده است. در گذشته از این واحد سنگى به نام‎هایى مانند سازند آهکى جریب، سازند آهکى کَلهُر و سنگ‎آهک خمیر یاد مى‎شد، ولى سازندهاى یاد شده، تنها با بخشى از بُرش الگوى سازند آسمارى مترادف ‎است و تمامى این سازند را در بر نمى‎گیرند. نام این سازند از کوه آسمارى (جنوب خاورى مسجد سلیمان) اقتباس و بُرش الگوى آن در تنگ گل ترش همین کوه اندازه‎گیرى شده است.

در بُرش الگو، سازند آسمارى با 314 متر ستبرا، شامل سنگ‎آهک‎هاى مقاوم، کرم تا قهوه‎اى رنگ با ریخت‎شناسى کوه‎ساز است که کمى میان‎لایه‎هاى شیلى دارد و به داشتن درزه فراوان شاخص است. در بُرش الگو، سازند آسمارى سن میوسن دارد و قسمت پایین آن، به لحاظ تغییر رخساره جانبى به سازند پابده، دیده نمى‎شود. ولى، بُرش مکمل این سازند در تنگ تکاب کوه خَویر، در 30 کیلومترى بهبهان، نشانگر ویژگى‎هاى کامل این سازند است.

سنگ‎آهک آسمارى مهم‎ترین سنگ مخزن حوضه رسوبى زاگرس ایران است و چون براى نخستین بار در خاورمیانه در آن نفت کشف شده است معروفیت جهانى دارد. بهره‎دهى یک چاه متوسط در یک میدان نفتى به نسبت خوب، در حدود 25000 بشکه در روز است (افشارحرب، 1380).

در بُرش‎هاى کامل، سازند آسمارى داراى دو عضو است. یکى «عضو ماسه‎سنگى اهواز» در جنوب باخترى خوزستان و دوم، «عضـــو تبخیرى کَلهُــــر» در لرستان. از نگاه زیست‎چینه‎اى نیز این سازند به سه واحد «آسمـارى پایینــى» به سن الیگوسن، «آسمـارى میانــى» به سن میوسن پیشین (آکى‎تانین) و‌ «آسمارى بالایى» به سن میوسن پیشین (بوردیگالین) تقسیم مى‎شود. ولى این تقسیم‎بندى در همه جا وجود ندارد. براى نمونه، در جنوب باخترى سى‎سخت، تنها بخش آسمارى پایینى دیده مى‎شود که مرز بالاى آن به سازند رازک است.

در بیشتر نقاط، مرز پایینى آسمارى به سازند شیلى پابده است ولى در لرستان مرکزى، این سازند با سازند کربناتى شهبازان و در فارس داخلى با سازند جهرم، به طور ناپیوستگى پیوسته‎نما (پاراکانفورمیتى)، همبر است. در همه جا، سازند آسمارى با سازند انیدریتى گچساران پوشیده مى‎شود. ولى در فارس داخلى که سازند رازک جانشین گچساران مى‎شود، مرز بالایى سازند آسمارى به سازند آوارى رازک است.

گفتنى است که ویژگى‎هاى بُرش الگوى این سازند تنها در فروافتادگى دزفول قابل قبول است که با اندکى تغییر در لرستان نیز قابل تعقیب است ولى در نواحى فارس و پس‎خشکى بندر عباس، ویژگى‎هاى سنگ‎چینه‎اى و زمانى آن تغییرات زیادى دارد. براى نمونه:

* در جنوب غربى لرستان، یک رخساره تبخیرى به نام « بخش تبخیرى کلهر »، به صورت جانبى در تداخل با ردیف‎هاى کربناتى سازند آسمارى است.

* در حاشیه جنوبى حوضه آسمارى، ماسه‎سنگ‎هایى به نام بخش « ماسه‎سنگى اهواز » وجود دارد.

* در میدان‎هاى نفتى مسجد سلیمان، نفت سفید، هفتگل و پارس، یک واحد انیدریتى در قاعده آسمارى دیده مى‎شود.

* در جنوب فروافتادگى دزفول، سازند آسمارى به مجموعه‎اى از ماسه‎سنگ، سنگ‎آهک و شیل تغییر رخساره مى‎دهد.

* در مرزهاى شمالى حوضه رسوبى آسمارى از جمله در جنوب باخترى سى‎سخت، تنها بخش پایینى آسمارى دیده مى‎شود.

* در جنوب خاورى فارس به ویژه در نواحى قشم و بندرعباس، سازند آسمارى با شیل‎هاى سازند پابده تداخل بین انگشتى دارد.

* در شمال فروافتادگى دزفول و در کوه آسمارى ردیف کم ضخامتى از مارن و شیل وجود دارد که در زیر آهک‎هاى آسمارى و بر روى انیدریت قاعده آسمارى قرار دارد و به سن قبل از آکى‎تانین بالایى است. در مناطقى که انیدریت‎هاى قاعده آسمارى وجود ندارد، مارن‎هاى موردنظر روى سازند شیلى پابده دیده مى‎شوند. در مورد تعلق مارن و شیل‎هاى موردنظر به سازند پابده و یا آسمارى، اتفاق نظر وحود ندارد. به همین‎رو، به ردیف‎هاى موردنظر لایه‎هاى داراى Brissopsis و گاهى «لایه‎هاى حد تدریجى» نام داده شده است.

عضو‎هاى سازند آهکى آسمارى

سازند آهکى آسمارى دو عضو دارد. یکى «عضو ماسه‎سنگ اهواز» و دیگرى «عضو تبخیـرى کلهر» که اولى در نواحى جنوب فروافتادگى دزفول و دومى در شمال باخترى فروافتادگى دزفول و جنوب باخترى لرستان برونزد دارد (شکل 6-5). در میدان‎هاى نفتى اهواز، منصورى، مارون و به سوى جنوب و جنوب باخترى اهواز است. بخش زیرین سازند آسمــارى به ماسه‎سنگ‎آهکــى، سنگ‎آهک ماسه‎اى و لایه‎هاى جزیى شیــل به نام «عضو ماسه‎سنگى اهواز» تبدیل مى‎شود که بُرش الگوى آن در چاه شماره (6) میدان اهواز و یک بُرش کمکى در چاه‎ شماره (1) میدان آب تیمور است. با توجه به سنگواره‎هاى موجود در میان‎لایه‎هاى کربناتى، سن این بخش الیگوسن تا میوسن پیشین دانسته شده است. این باور وجود دارد که بخش ماسه‎سنگى اهواز، ادامه سازند غار در کویت و جنوب خاورى عراق است که زبانه‎هاى آن به صورت تداخل در سازند آسمارى تا اهواز ادامه مى‎یابد، ولى در سطح زمین رخنمون ندارد.

به طور معمول، این ماسه‎سنگ‎ها به دو قسمت پایینى و بالایى تقسیم مى‎شوند. قسمت پایینى به صورت عدسى‎هاى بزرگ در درون حوضه رسوبى آسمارى گسترش دارد ولى رخنمون ندارد و با توجه به مقایسه‎هاى ناحیه‎اى به سن ائوسن پسین تا الیگوسن به شمار مى‎آید. ماسه‎سنگ‎هاى موردنظر (قسمت پایینى) از انواع کوارتزوک و کوارتز آنارنیت با سیمان کربناتى و گاهى رُسى است. ویژگى‎هاى سنگى این قسمت معرف نهشت در محیط‎هاى سبخاى ساحلى است.

قسمت بالایى ماسه‎سنگ‎هاى اهواز، معادل آسمارى میانى و بالایى است زیرا که این ماسه‎سنگ‎ها از حاشیه جنوب باخترى حوضه آسمارى فراتر رفته و به طرف شمال خاورى با رسوبات کربناتى آسمارى میانى و بالایى ارتباط زبانه‎اى دارند. این بخش، به علت تنوع محیط رسوبى، سنگ‎شناسى متفاوتى را نسبت به بخش پایینى نشان مى‎دهد. یکى از ویژگى‎هاى شاخص ماسه‎سنگ بالایى اهواز فراوانى کانى‎هایى از نوع زیرکن، تورمالین، روتیل، گارنت، استارولیت، هورنبلند و کیانیت است که به یک منشأ دگرگونى و آذرین اشاره دارند.

«عضو تبخیرى کَلهُر» به ویژه در جنوب باخترى لرستان وجود دارد و در نواحى شمال خاورى به صورت بین انگشتى با آسمارى میانى تداخل دارد. بُرش الگوى این بخش در پهلوى جنوبى کوه اناران 8/118 متر ضخامت دارد و شامل ژیپس در پایین، مارن به همراه لایه‎هاى نازک آهک در وسط و ژیپس حاوى دو لایه آهک در بالاست. بخش تبخیرى کلهر هم‎ارز آسمارى میانى است و لذا سن میوسن پیشین دارد. گفتنى است که بر اساس اطلاعات جدید در چاه‎هاى واقع در شمال فروافتادگى دزفول (چنگوله 1، دانان، دالپرى)، ردیف کامل تبخیرى شامل انیدریت، هالیت (185 متر) و به ندرت سیلویت وجود دارد که جایگاه چینه‎شناسى مشابهى با بخش تبخیرى کلهر دارد به همین‎رو بُرش زیرسطحى چاه شماره (1) چنگوله به عنوان بُرش مکمل معرفى شده است. سن بخش کَلهُر میوسن پیشین است